Als we niks doen verdwijnt de heide

Zandige plekken en kruidige stukken

Hoewel augustus en september zonder twijfel de mooiste maanden zijn, is een heidelandschap veel meer dan een paarse bloemenzee. De afwisseling van zandige plekken, kruidige stukken, heideakkertjes, jeneverbesstruwelen, vennen en bos maken dit landschap tot een thuis voor bijzondere planten en dieren. “Een specifieke biodiversiteit, die we graag in stand houden. Want de planten en dieren die hier leven, hebben nog maar weinig geschikt leefgebied in Nederland over”, vertelt Ine.

Een heidelandschap is ontstaan door mensen: het werd gebruikt om schapen en koeien te laten grazen. Er werden heideplaggen gestoken om bijvoorbeeld in de potstal te gebruiken. Ook is er zand, grind en op de natte delen veen gewonnen. Honderden jaren grazen, plaggen en branden leverden een heidelandschap op vol biodiversiteit en cultuurhistorie. Met voldoende afwisseling tussen oude en jonge heide en open en bosrijke stukken om voeding en beschutting te bieden aan alle soorten.

Verzuring, verdroging en versnippering

In Nederland hadden we twee eeuwen geleden zo’n zeshonderdduizend hectare heidelandschap. Het merendeel hiervan is sindsdien ontgonnen voor de landbouw. Alleen de té schrale of té natte heidevelden zijn bewaard gebleven, zo’n veertigduizend hectare. “Als we de biodiversiteit van de heide willen behouden, moeten we intensief beheren. Want als we niks doen, verdwijnt de heide.” De belangrijkste uitdagingen hierbij zijn het tegengaan van verzuring, verdroging en versnippering.

Kieviten en grutto’s

Een torenvalk maakt een duikvlucht. Zonder prooi vliegt hij weer op. Ine wijst in de verte op het hoogste deel van de Sallandse heuvelrug, ontstaan in de ijstijd. Hemelsbreed zo’n drie kilometer er vandaan groeit nog nauwelijks heide. “Dit deel is voormalige landbouwgrond en hebben we in 2020 hersteld als natuurgebied door het meer open en natter te maken. Het is verbazingwekkend om te zien hoe snel de biodiversiteit hier al is toegenomen. Afgelopen voorjaar wemelde het hier van de kieviten en de grutto’s, ook de wulp voelt zich hier thuis.”

 

Zanderige plekken horen bij de heide

Vanaf het pad richting het hoogste punt is de variatie in dit heidelandschap goed te zien. Veel struikheide natuurlijk, maar op lager gelegen – en dus nattere – delen ook dopheide. De jeneverbessen zitten vol met kleine donkerblauwe besjes. Hier en daar een enkele eik en verderop juist grotere groepen bomen bij elkaar. Een reebok verdwijnt met enkele sprongen in het bos. Op een zanderige plek bedekken tientallen kleine heuveltjes de bodem. Met het gaatje bovenin doen ze aan mini-vulkanen denken. zandbijen vliegen in en uit. Zandhagedissen zijn ook afhankelijk van dit soort plekken. “Zanderige plekken horen bij een heidelandschap. Daarom halen we op sommige kleine stukken regelmatig alle vegetatie weg.”

De grootste bedreiging van het heide-ecosysteem is verzuring. Ine: “Door de neerslag van stikstof is de bodem net zo zuur als schoonmaakazijn. Sinds enkele jaren strooien we hier steenmeel, dit is fijngemalen gesteente uit Scandinavië. Het steenmeel zorgt ervoor dat de bodem minder zuur wordt. Ook maken we tussen de heide hier en daar heide-akkertjes met bloemen als klavers, kamille, boekweit en dille. Deze bloemen zijn met hun nectar en stuifmeel een gedekte tafel voor veel verschillende insecten. De insecten zijn op hun beurt weer een voedselbron voor vogels, andere insecten, reptielen en amfibieën. Door het inzaaien van de akkertjes nodigen we insecten uit om naar de heide te komen.”

Kudde schapen

Overal tussen de heide piepen jonge berkjes op. “Als je die hun gang laat gaan, staat hier binnen de kortste keren een berkenbos en verdwijnt heide.” Daarom loopt er het hele jaar een kudde schapen over de Sallandse heide, begeleid door een herder en beschermd tegen wolven door speciaal getrainde kuddebeschermingshonden. De schapen eten niet alleen de jonge berkjes, maar ook het vele gras dat de heide dreigt te overwoekeren. “Daar waar de berken al te groot zijn gegroeid, klepelen we ze machinaal weg.”

Ook wordt hier en daar een ogenschijnlijk willekeurig stuk gemaaid. Ine vertelt dat het ecosysteem het gezondst is als er zoveel mogelijk afwisseling is. “En afwisseling heeft ook met de leeftijd van de heidestruiken te maken. De biodiversiteit rond heideplanten is het grootst als ze tussen de zes en vijftien jaar oud zijn. Oude hoge pollen heide zijn een mooie schuilplaats voor dieren en jonge heide heeft veel nectar. Door enkele stukken te maaien, groeit er vanzelf weer jonge heide.”

 

Niet alleen

Inmiddels op het hoogste deel van de Sallandse heuvelrug aangekomen, kijkt Ine uit over een groot deel van het heidegebied. “Ja, het is dus nogal wat werk om deze pracht in stand te houden. Dat doen we gelukkig niet alleen. We hebben een fijn team vrijwilligers dat ons helpt en sinds dit jaar werkt ook een team van Binnenwerk mee. Hierin werken mensen met een arbeidsbeperking. Erg waardevol voor hen, voor ons én voor de heide.”